İmdat TÜRKAY/Gelir İdaresi Grup Başkanı
Milyonlarca çalışanın işverenleri vasıtasıyla net maaşlarına eklenmek suretiyle ilave bir menfaat olarak çalışana yansıtılan asgari geçim indirimi, sadece ücret geliri elde edenlerin yararlandığı bir uygulamadır. Asgari geçim indirimi uygulaması, ücretlilerin vergi yükünü kısmen de olsa azalmakta ve emeğin sonucunda elde edilen ücret gelirinin vergilendirilmesinde pozitif bir ayrıcalık sağlamaktadır.
OECD ülkelerinin pek çoğunun vergi sisteminde asgari geçim indirimi uygulamasının veya en az geçim indirimi tutarlarının var olduğu görülmektedir. Çalışanların evli olup olmaması, çocuk sayısı gibi kriterler bu ülke uygulamalarının genelinde önemli bir unsur olmakla birlikte, gelir vergisi oranlarının düşük oranlardan başladığı da dikkat çekmektedir. Ayrıca, birçok ülkede asgari geçim indirimi benzeri uygulamalar sadece ücret geliri elde eden ücretlilere değil, diğer gelir unsurları içinde uygulanmaktadır.
Bazı ülkelerde ücretlilere uygulanan en az geçim indirimi tutarları da bizde uygulanan asgari geçim indirimi uygulamasına benzer düzenlemelerdir. Örneğin, İngiltere’de asgari geçim indirimi müessesesi yaş, medeni durum ve fiziksel yetersizliklere göre farklı miktarlarda hesaplanabilmekte ve hesaplanan miktar kadar yıllık gelirin vergi dışında bırakılması sağlanmaktadır. ABD’de gelir vergisi mükellefleri genel olarak standart kişisel indirime tabidirler, ancak mükellefler isterlerse alternatif olarak tek tek harcama kalemlerinin indirilebildiği özel indirim sistemini seçebilirler.
Ülkemizde asgari geçim indirimi öncesinde benzer nitelikteki uygulamaların tarihsel sürecine baktığımızda ilk olarak Katma Değer Vergisinin uygulanmaya başlandığı tarihlerde, belge düzeninin yerleşmesine katkı sağlaması ve ücretlilerin vergi yükünü hafifletmesi amacıyla yürürlüğe giren Vergi İadesi Hakkında Kanuna göre çalışanlar 1984 yılında “vergi iadesi”’nden yararlanmaya başlamışlar, daha sonra 1994 yılında yapılan değişiklikle çalışanlar için Gelir Vergisi Kanununa eklenen hükümle “özel gider indirimi” uygulaması getirilmiş, 2004 yılında bu uygulama da kaldırılmış ve yerine “ücretlilerde vergi indirimi” getirilmiş ve nihayet bu uygulamaya da 2007 tarihinde son verilerek, 1.1.2008 tarihinden buyana uygulanmakta olan “asgari geçim indirimi” sistemine geçilmiştir.
Türk Vergi Sistemine 2008 yılında dahil edilen ve sadece tam mükellef gerçek kişi ücretlilerin yararlanabildiği asgari geçim indirimi uygulaması, vergi hukukunda önemli kuramlardan biri olan “ayırma kuramı” gereğince Avrupa Birliği müktesebatı ile uyumlu ve çağdaş vergi kanunlarının çoğunda yer alan ve mükellefin medeni halini de vergileme yönünden dikkate alan bir sistem olarak oniki yıldır uygulanmaya devam etmektedir. Bu uygulamadan dar mükellef statüsünde bulunan ücretlilerin yararlanma imkânı yoktur.
Gelir Vergisi Kanunu’nda düzenlenen asgarî geçim indirimi uygulamasından, elde ettikleri ücret geliri gerçek usulde verilendirilen yani ücret geliri üzerinden işveren tarafından vergi tevkifatı yapılan ücretliler yararlanabilmektedir. Asgari geçim indirimi uygulaması, sadece ücretlilere uygulanmakta olup, işverenler tarafından hesaplanan asgari geçim indirimi tutarı, çalışana ödenen ücret tutarı üzerinden hesaplanan gelir vergisinden mahsup edilmek suretiyle ücretlinin net maaşına aylık olarak yansıtılmaktadır.
Asgarî geçim indirimi matrahı; ücretin elde edildiği takvim yılı başında geçerli olan ve sanayi kesiminde çalışan 16 yaşından büyük işçiler için uygulanan asgarî ücretin yıllık brüt tutarına;
- Mükellefin kendisi için %50’si,
- Çalışmayan ve herhangi bir geliri olmayan eşi için %10’u,
- Çocukların her biri için ayrı ayrı olmak üzere; ilk iki çocuk için %7,5, üçüncü çocuk için %10 ve diğer çocuklar için %5’i uygulanmak suretiyle hesaplanmaktadır.
Gelirin kısmî döneme ait olması halinde, ay kesirleri tam ay sayılmak suretiyle bu süreye isabet eden indirim tutarları esas alınmaktadır. Asgarî geçim indirimi tutarı ise, asgari ücretin brüt tutarına belirlenen oranlar uygulanmak suretiyle bulunan tutar ile gelir vergisi tarifesinin birinci gelir dilimine uygulanan %15 oranının çarpılmasıyla bulunan tutarın, hesaplanan vergiden mahsup edilmesi suretiyle uygulanmaktadır. Vergiden mahsup edilecek kısmın fazla olması halinde ücretliye iade yapılmamaktadır. İndirimin uygulamasında “çocuk” tabiri, mükellefle birlikte oturan veya mükellef tarafından bakılan 18 yaşını veya tahsilde olup 25 yaşını doldurmamış çocukları, “eş” tabiri ise, aralarında yasal evlilik bağı bulunan kişileri ifade etmektedir.
Net ücretleri, vergi tarifesi nedeniyle sadece kendisi için asgarî geçim indirimi hesaplanan asgarî ücretlilere, içinde bulunulan yılın Ocak ayına ilişkin ödenen net ücretin altında kalanlara, bu tutar ile bu tutarın altında kalındığı aylara ilişkin olarak aylık hesaplanan net ücreti arasındaki fark tutar, ücretlinin asgarî geçim indirimine ayrıca ilave edilir. Burada bahsedilen net ücret, yasal kesintiler sonrası ücret tutarına asgarî geçim indiriminin ilavesi sonucu oluşan ücreti ifade etmektedir. Yani asgari ücretlinin vergi tarifesinde birinci dilimine uygulanan %15 oranından sonra ikinci vergi dilimine girmesi ve %20 olarak vergi kesintisi yapılması durumunda, asgari ücretliler mağdur olmamakta ve düzenlemeye göre, vergi tarifesinin artması sonucu oluşan fark asgari ücrete eklenmek suretiyle asgari ücretliye yansıtılmaktadır.
Ücretin vergilendirilmesinde asgari geçim indirimi uygulandıktan sonra, varsa teşvik amaçlı diğer indirim ve istisnalar dikkate alınmaktadır. Yani her durumda çalışanın alacağı asgari geçim indiriminin önceliği vardır ve yasal düzenlemeyle çalışanın bu tutarı alması garanti altına alınmıştır. Cumhurbaşkanı, indirim konusu yapılacak toplam tutarın asgarî ücretin yıllık brüt tutarını aşmaması şartıyla ikinci fıkrada belirtilen asgarî geçim indirimi oranlarını artırmaya veya kanunî oranına kadar indirmeye yetkili bulunmaktadır.
Asgari geçim indiriminden sadece ücretleri gerçek usulde vergilendirilen tam mükellef gerçek kişiler değil tevkifata tabi tutulmamış ücret gelirlerini yıllık beyanname ile bildirenler de yararlanabilir. Yıl içinde işvereni kanalıyla asgari geçim indiriminden yararlanan çalışanlar, her ay maaşlarında bu ilave farktan yararlanırlar. Ancak, yıl içinde tevkifata tabi tutulmayan ücret geliri elde edenler asgari geçim indiriminden yıllık beyanname üzerinden yararlanacaklardır. Yıllık beyanname veren ücretliler ise hesaplanan gelir vergisinden yıllık olarak kişinin yararlanabileceği tutarı mahsup etmek suretiyle ödenecek gelir vergisi azalmış olacaktır.
Asgari geçim indiriminden yararlanamayacak ücretliler şöyledir;
- Ücretleri diğer ücret kapsamında vergilendirilen hizmet erbabı,
- Kazançları basit usulde tespit edilen ticaret erbabı yanında çalışanlar,
- Özel hizmetlerde çalışan şoförler,
- Özel inşaat sahiplerinin ücretle çalıştırdığı inşaat işçileri,
- Gayrimenkul sermaye iradı sahibi yanında çalışanlar.
- Ücret geliri elde etmeyen diğer gerçek kişiler,
- Dar mükellefiyet kapsamında ücret geliri elde edenler (İkametgahı Türkiye’de olmayan ve bir takvim yılında 6 aydan az süre ile Türkiye’de ikamet edenler),
- Gelir Vergisi Kanunu dışındaki özel kanunlarda yer alan hükümler uyarınca ücretlerinden gelir vergisi tevkifatı yapılmayanlar,
yararlanamazlar.
Asgari geçim indiriminin hesaplanması için takvim yılı başında geçerli olan asgari ücret tutarının belirlenmesi gerekmektedir. Bilindiği üzere, 2021 yılında uygulanacak brüt asgari ücret tutarı ile bu tutardan yapılan kesintiler, hesaplanan gelir vergisi ve damga vergisi ve asgari geçim indirimi dahil asgari ücretin net tutarı ve işverene maliyeti aşağıdaki şekilde belirlenmiştir.
Net Asgari Ücretin Hesabı (TL/AY) (1.1.2021-31.12.2021)
| Asgari Ücretin Brüt Aylık Tutarı | 3.577,50 |
| SGK Primi %14 | 500,85 |
| İşsizlik Sigortası Primi %1 | 35,78 |
| Gelir Vergisi %15 (456,13-268,31=) | 187,82 |
| Asgari Geçim İndirimi | 268,31 |
| Damga Vergisi %0,759 | 27,15 |
| Kesintiler Toplamı | 751,60 |
| Net Asgari Ücret (3.577,50-751,60=) | 2.825,90 |
Gelir vergisi hesaplamasında, Gelir Vergisi Kanunu’nun 32. maddesi uyarınca işçinin bekar ve çocuksuz olduğu ve sadece kendisi dikkate alınarak, asgari geçim indirimi uygulanmıştır. Net ele geçen asgari ücrete 268,31 TL asgari geçim indirimi ilave edilmiştir.
Asgari geçim indirimi tutarı, asgari ücretlinin brüt tutarına, ücretlinin kendisi, eşi ve çocukları dikkate alınarak belirlenen oran uygulanmak suretiyle bulunan matraha vergi tarifesinin ilk dilimine uygulanan %15 oranı uygulanmak suretiyle hesaplanmaktadır. 2021 yılında ücretlinin evli olup olmamasına, evli ise eşinin çalışıp çalışmamasına ve çocuk sayısına göre alabileceği en düşük ve en yüksek asgari geçim indirimi tutarları (TL olarak) yıllık ve aylık olarak aşağıdaki tabloda yer almaktadır.
| (Asgari ücret; 2021 yılı için aylık 3.577,50 TL, yıllık 42.930 TL olarak belirlenmiştir.) | ||||||
| ÜCRETLİNİN MEDENİ DURUMU | ASGARİ ÜCRET | ORAN (%) | MATRAH (Yıllık Brüt Asgari Ücret X AGİ Oranı) |
İNDİRİM TUTARI [(4)X%15] |
AYLIK TUTAR [(5)/12] |
|
| (1) | (2) | (3) | (4) | (5) | (6) | |
| Bekar | 42.930,00 | 50 | 21.465,00 | 3.219,75 | 268,31 | |
| Evli, eşi çalışmayan | 42.930,00 | 60 | 25.758,00 | 3.863,70 | 321,98 | |
| Evli, eşi çalışmayan,
1 çocuklu |
42.930,00 | 67,5 | 28.977,75 | 4.346,66 | 362,22 | |
| Evli, eşi çalışmayan,
2 çocuklu |
42.930,00 | 75 | 32.197,50 | 4.829,63 | 402,47 | |
| Evli, eşi çalışmayan,
3 çocuklu* |
42.930,00 | 85 | 36.490,50 | 5.473,58 | 456,13 | |
| Evli, eşi çalışan | 42.930,00 | 50 | 21.465,00 | 3.219,75 | 268,31 | |
| Evli, eşi çalışan,
1 çocuklu |
42.930,00 | 57,5 | 24.684,75 | 3.702,71 | 308,56 | |
| Evli, eşi çalışan,
2 çocuklu |
42.930,00 | 65 | 27.904,50 | 4.185,68 | 348,81 | |
| Evli, eşi çalışan,
3 çocuklu |
42.930,00 | 75 | 32.197,50 | 4.829,63 | 402,47 | |
| Evli, eşi çalışan,
4 çocuklu |
42.930,00 | 80 | 34.344,00 | 5.151,60 | 429,30 | |
| Evli, eşi çalışan,
5 çocuklu* |
42.930,00 | 85 | 36.490,50 | 5.473,58 | 456,13 | |
| * Asgari ücretin 2021 yılı gelir vergisi tutarı aylık 456,13 TL olduğundan, asgari geçim indirimi 2021 yılında aylık 456,13 TL’yi aşamayacaktır. | ||||||
Tabloda da görüldüğü üzere 2021 yılında en düşük asgari geçim indirimi tutarı, bekar ücretli ile evli, eşi çalışan ve çocuksuz asgari ücretli için 268,31 TL olmakta; en yüksek asgari geçim indirimi tutarı ise evli, eşi çalışmayan ve 3 çocuklu asgari ücretli ile evli, eşi çalışan ve 5 çocuklu asgari ücretli için 456,13 TL olmaktadır. 2021 yılında asgari ücretin brüt tutarı üzerinden hesaplanan gelir vergisi tutarı aylık 456,13 TL olduğundan, ücretliye ödenecek asgari geçim indirimi tutarı hiçbir şekilde aylık 456,13 TL’yi aşamayacaktır.
Örneğin 2021 yılında evli, eşi çalışmayan ve üç çocuklu bir asgari ücretlinin Ocak ayında yararlanacağı aylık asgari geçim indirimi tutarı şöyle hesaplanmaktadır.
| 2021 Yılında asgari ücretin yıllık brüt tutarı (3.577,50 X 12=) | 42.930 TL |
| Ücretlinin asgari geçim indirimi oranı
-Ücretlinin kendisi için %50 -Çalışmayan eşi için %10 -İlk iki çocuk için (%7,5X2=) %15 -Üçüncü çocuk için %10 |
%85 |
| Asgari geçim indirimine esas tutar (42.930 X %85=) | 36.490,50 TL |
| Asgari geçim indiriminin yıllık tutarı (36.490,50 X %15=) | 5.473,57 TL |
| Asgari geçim indirim aylık tutarı (5.473,57/12=) | 456,13 TL |
Evli, eşi çalışmayan ve üç çocuklu bir asgari ücretliye ödenecek yıllık asgari geçim indirimi tutarı 5.473,57 TL olmaktadır. 2021 yılında ücretliye ödenen asgari ücret üzerinden hesaplanan 456,13 TL gelir vergisinden, aylık olarak (5.473,57/12=) 456,13 TL asgari geçim indirimi tutarı mahsup edilerek ücretliye ödenmiş olacaktır.
AGİ’den yararlanma hakkı olan ücretliler, medeni durumları ve çocuk sayıları ile eşinin iş ve gelir durumu hakkında “Aile Durumu Bildirimi”’ni işverenlerine bildirmek suretiyle yararlanmaya başlamaktadırlar. Asgari geçim indiriminden yararlanan çalışanların durumlarında herhangi bir değişiklik olması halinde ise (evlenme, boşanma, ölüm, doğum vb.) bu değişiklikleri işverenlerine 1 ay içerisinde bildirmeleri gerekmektedir.
Yıl içinde işyeri ve işvereni değişen ücretliler, yeni işyerlerinde veya işverenleri nezdinde çalışmaya başladıkları aydan itibaren asgari geçim indiriminden yaralanmaya devam edeceklerdir. İşveren değiştiren ücretlinin geçmiş dönemlere ait olarak yararlanamadığı AGİ tutarını yeni işvereninden isteme hakkı bulunmamakta olup söz konusu tutarın eski işverenden istenmesi gerekmektedir. Ücretlinin yeni işverenine Aile Durumu Bildirimini doldurup vermesi yeterli bulunmaktadır. Haksız yere asgari geçim indiriminden yararlanmak için işverenine yanlış beyanda bulunan çalışanların, kendilerine fazla ödenen asgari geçim indiriminden dolayı vergi ziyaına sebebiyet vermiş olacaklarından, fazla ödenen tutar cezalı olarak kendilerinden geri alınacaktır. İşverenlerin de Aylık Muhtasar ve Prim Hizmet Beyannamesinden mahsup etmelerine rağmen çalışanlarına ödemedikleri asgari geçim indirimi tutarları için, vergi ziyaına sebebiyet vermekten dolayı, cezalı işlemle karşılaşabileceklerini unutmamaları gerekmektedir.
Çalışanların işverenleri tarafından kendilerine ödenmeyen AGİ tutarı için Gelir İdaresine bağlı olan Vergi İletişim Merkezini (VİMER-189) aramak suretiyle veya CİMER gibi diğer başvuru yöntemlerini kullanmak suretiyle işverenlerini şikâyet etmeleri mümkün bulunmaktadır.