Prof. Dr. Celali YILMAZ
Pandemi nedeniyle geniş halk kitlelerinin gelir kayıpları ve ekonomide talep yetersizliğinin yarattığı sorunlar dünya genelinde çözülmeye çalışılırken, vergi kelimesinin genelde indirim veya erteleme gibi hafifletici kavramlarla birlikte kullanıldığı bir dönemdeyiz.
Konjonktürün daralma dönemlerinde halka -gerekirse karşılıksız- gelir transferi yapılarak ekonominin canlandırılmasını öneren Keynesyen politikalar yeniden popüler hale gelmiş durumda. Ekonomide kan dolaşımının durmaması için, birçok ülkede maliyetine bakılmadan düşük gelirlilere para dağıtılmaya çalışıldığı, bu doğrultuda milyar dolar, hatta trilyon dolarların havada uçuştuğu bir dönemde, pandemi yerine kamu finansmanı boyutunu önceleyip, salgın devam ederken vergi artışına giden ülkeler de var. Bu dönemde yapılacak vergi artışlarının açmazı, hedef mükellef grubunun isabetli seçimi sorunudur. Zaten gelir yetersizliği çeken geniş halk kitlelerini etkileyen dolaylı vergilerdeki artışları, bazı pandemi yardımlarının olumlu etkilerini nötralize etme riski taşır. Öyle bir durumda, yardım edilmesi gereken kesimlerden alınan dolaylı vergiler, ünlü borsacı fıkrasındaki gibi işlem hacmi[1]yaratmakla kalmaz, gelir dağılımını daha da bozabilir.
İktisatçılar, pandemiden yarar sağlayan kesimler arasında sayılabilir: Pandemi koşulları, yeni popüler araştırma konuları sundu. İnternette kısa bir araştırmada, Covid-19’un gelir dağılımını bozduğuna dair çok sayıda çalışmaya ulaşmak mümkün.[2] Hatta pandemi tedbirlerinin, esasen gelir dağılımındaki bozulmayı engellemeye yönelik olduğu söylenebilir. Bu tespitler, ekonomik konjonktürün daralma döneminde vergilendirme politikası tercihleri yapılırken dikkate alınması gereken bir faktördür. En büyük maliyeti düşük gelirli kesimlerin işsiz kalarak ödediği bir dönemde, kamu finansman ihtiyacı gerekçesiyle dolaylı vergilerde artışa gitmek, gelir dağılımını daha da bozarak, pandemi maliyetlerinin yükselmesine neden olabilir. Diğer bir ifadeyle, tabiatı gereği gelir dağılımını bozucu etkisi olan dolaylı vergiler, gelir dağılımının hızla bozulduğu dönemlerde, toplumsal maliyeti daha da büyütücü etkiye neden olabilir. Özellikle gelir dağılımının bozuk olduğu ekonomilerde pandemi dönemlerinde dolaylı vergi artışlarından kaçınılması beklenir. Bu durum, Gini katsayısından ya da mili gelirden toplumsal kesimlerin aldıkları payın trendi incelenerek görülebilir.
Kamu harcamalarındaki bir artışın er geç vergi artışıyla finanse edilmesi doğaldır. Karar verilmesi gereken konu, bu vergi artışlarının zamanlaması ve uygulanacak vergilerin türüdür: Vergi artışları hemen mi yapılmalıdır, yoksa toz duman dağılıp ortalık sakinleştikten sonra mı? Başvurulması gereken vergi türü dolaylı vergiler mi olmalı, dolaysız vergiler mi yoksa servet vergileri mi olmalıdır?
Vergi politikasına ilişkin yukarıda özetlenen teorik tartışmaların yapıldığı ülkelerden biri olan Arjantin’de, geçtiğimiz günlerde yaklaşık 12.000 kişinin etkileneceği bir vergi kanunu çıkarıldı.
Kanuna göre, geliri 200 milyon peso (yaklaşık 160 milyon TL) üzerinde olanlar, ülke içinde beyan ettikleri varlıkları üzerinden %3, yurtdışındaki varlıkları üzerinden %5 oranında vergi ödeyecekler. Arjantin hükümeti, bu vergiden 3 milyar dolar gelir bekliyormuş ve buradan sağlanacak vergi hasılatını sosyal yardımlarda kullanmayı hedefliyormuş. Arjantin Senatosu, “milyoner vergisi” olarak adlandırılan bu tek seferlik vergiyi Aralık ayında 42’ye karşı 26 oyla kabul etmiş. Karşı çıkanlar, bu vergiyi müsadere olarak nitelendiriyorlarmış. Ayrıca bir defalık getirilen verginin kalıcı olacağı endişesi de eleştiriye neden oluyormuş.
Yirmi uluslararası yardım kuruluşunun konfederasyonu olan Oxfam’ın ekonomik eşitsizlikle ilgili yıllık raporuna göre, pandemi sırasında şirketlerin elde ettiği fazla kâr üzerinden alınacak bir verginin 104 milyar dolar gelir üretebileceği, bu tutarın da tüm işçiler için işsizlik koruması ve en yoksul ülkelerdeki tüm çocuklar ve yaşlılar için mali destek sağlamak için yeterli olacağı savunulmaktadır. Yine Oxfam’ın raporuna göre, dünyanın en zengin 1.000 kişisi Covid-19 zararlarını dokuz ayda kurtarmışlar ama dünyanın geri kalanının telafi etmesi on yılı bulacak.[3]
Oxfam’ın yukarıdaki önerisi, bizde 1994 ekonomik krizi sonrasında uygulanmış olan net aktif vergisi tecrübesini hatırlatıyor. Tam çeyrek asır sonra, geçtiğimiz yıl pandeminin ilk aylarında şirketlere yönelik bir net aktif vergisi tartışmasının tekrar gündeme gelmesi, finansman ihtiyacı düşünüldüğünde şaşırtıcı değil. Keza, pandemi öncesi çıkarılıp ertelenen değerli konut vergisi de niteliği itibariyle benzer sayılabilir. Ancak Keynes’in önerileri düşünüldüğünde ilave vergiler için zamanlamanın isabeti tartışılabilir. Keza, şirketlerin bu dönemde “net” aktiflerine bakıldığında, 1994 yılındakine benzer bir ek verginin başarı şansının bu defa yüksek olmadığını söylemek de mümkün görünüyor. Aynı sonuca, son vergi affı kanunundan yararlanma oranına bakarak ulaşmak da mümkün. Adeta rutin haline gelen vergi yapılandırma imkanlarından yararlanma oranlarındaki trendin incelenmesi de benzer bir kanaate ulaşmak için yeterli olabilir. Olağanüstü durumlar, olağanüstü çözümleri zorunlu kılar fakat, onların da olağanüstü duruma uygun çözümler olması gerekir.
Batıda pandemi öncesinde dahi zenginlerin daha fazla vergilendirilmesi gerektiğini söyleyen Warren Buffet ve Bill Gates gibi mega zenginler vardı.[4] Pandemi döneminin getirdiği ekonomik ve sosyal şartların bu tartışmaları önümüzdeki dönemde alevlendirmesi kaçınılmaz görünüyor. Arjantin örneği o konuda küresel bir trendin öncüsü olabilir, zira Arjantin yalnız değil.
İngiltere’de de koronavirüs maliyetlerinin finansmanı amacıyla bir servet vergisi uygulanması önerisini araştırmak üzere kurulan bir komisyonunun raporunu geçtiğimiz aylarda sunduğu haberleri tartışılmakta.[5] İngiltere’de vergi politikası uzmanları ve araştırmacılar, İngiltere Hükümetinin, ekonomi düzeldiğinde COVID-19 krizini bastırabilmek için kazanç (dolaysız) veya harcama (dolaylı) vergilerini artırmak yerine, bir kereye mahsus bir servet vergisini düşünmesini tavsiye etmişler. Pandeminin ilk aylarında servet vergisi konusunu araştırmak üzere, 50’den fazla akademisyen, politika yapıcı ve uygulayıcıdan oluşan bir komisyon kurulmuş ve bu komisyon raporunu 9 Aralık 2020 tarihinde yayınlamış. Önerilen servet vergisi, bir bireyin sahip olduğu net varlıklar üzerinden bir kez alınacak geniş tabanlı bir verginin beş yıllık bir sürede ödenmesi şeklindeymiş.[6] Net varlığı 1 milyon sterlin üzerinde olanlardan beş yıl süreyle alınacak %1 ilave verginin sağlayacağı hasılatın, KDV’nin 6 puan veya en düşük gelir vergisi oranının 9 puan artırılmasına eşit hasılat sağlayacağı hesaplanıyormuş. Tarihte, büyük krizlerden sonra tek seferlik servet vergisi uygulamalarının örneği boldur. İkinci Dünya Savaşından sonra Almanya, Fransa ve Japonya’da; 2008 finansal krizinden sonra da Yunanistan ve İrlanda’da uygulanmıştır. Gelir dağılımı bozukluğunun tarihi zirvelerde olması nedeniyle pandemi öncesinde dahi tartışılmaya başlanan bu konunun, önümüzdeki yıllarda daha fazla gündemde olması kaçınılmaz görünüyor. Ne şekilde uygulanacağını ise hükümetlerin sosyal politika tercihleri belirleyecek.
Warren Buffet bir konuşmasında, “Geçtiğimiz yıl on milyar dolar vergi ödedim, herkesten fazla. Fakat devlet benden daha fazla vergi almalı” diyor. Buffet ve Gates gibi bazı mega zenginlerin daha fazla vergilendirilmek istediklerini söylemeleri şaşırtıcı gelebilir. Fakat bu konuyu gündeme getiren mega zenginlerin, kendi ayaklarına sıkacak kadar aptal olduklarını düşünmek de mümkün değil. Servet vergilerini gündeme getirmeden, konunun gelir vergisi artışıyla çözülmesi tercihlerini ifade ediyor olabilirler. Belki de Pisagor’un “Adalet Kupası”ndan haberdar oldukları için o öneriyi savunuyorlardır.[7]
DİPNOTLAR:
[1] Yaşlı bir borsacıyla genç borsacı yolda yürürken yaşlı borsacı, zamanında parayı bulmuş olmanın rahatlığıyla ahkam kesiyormuş: Hayatta fırsatlar çıktığında kaçırmamak lazım, ben fırsatları değerlendirip çok para kazandım” diye konuşurken, yerde “taze at gübresi” görürler. Yaşlı borsacı gence, “Mesela şunu yersen sana 1 milyon dolar veririm” deyince genç borsacı, bir taraftan yere bakarken, bir taraftan da yaşlı borsacının tavsiyesini ve 1 milyon doları düşünüp fırsatı değerlendirerek, 1 milyon dolarlık çeki almış. Yürümeye devam etmişler. Ama ikisinin de canı sıkılmış. Genç borsacı, hem ağzının tadı bozulduğu için, hem de “Bu şimdi herkese para için yediğimi anlatarak beni rezil eder” diye düşündükçe canı sıkılıyormuş. Yaşlı borsacı da mutsuzmuş. “Pisi pisine gitti bizim 1 milyon. Oysa blöf çekmiştim. Nereden bileyim para için … yiyeceğini” diye düşündükçe canı sıkılıyormuş. İkisi de keyifsizce yürümeye devam ederken, yolda başka bir tane daha dumanı tüten “taze gübre” görmüşler. Bu sefer genç borsacı yaşlıya, “Eğer sen de bunu yersen 1 milyon dolarlık çeki iade ederim” demiş. Yaşlı borsacı zaten pişman, gözlerini kapamış, çekini geri almış. Yürümeye devam etmişler. Birden genç borsacı yaşlıya: “İyi de, yürümeye başlarken 1 milyon dolarlık çek senin cebindeydi, şimdi yine senin cebinde. O zaman biz bunları niye yedik?” diye sorunca, yaşlı borsacının cevabı nettir: “Öyle deme, 2 milyon dolarlık işlem hacmi yarattık!”
[2] Bazı örnekler için bkz. “COVID-19 has widened the income gap in Europe” https://www.bruegel.org/2020/12/covid-19-has-widened-the-income-gap-in-europe/, “Measuring income inequality and the impact of the welfare state during COVID-19: Evidence from bank data” https://voxeu.org/article/income-inequality-and-welfare-state-during-covid-19, “Covid-19 and Inequality” https://inequality.org/facts/inequality-and-covid-19/
[3] “Mega-rich recoup COVID-losses in record-time yet billions will live in poverty for at least a decade” https://www.oxfam.org/en/press-releases/mega-rich-recoup-covid-losses-record-time-yet-billions-will-live-poverty-least-0
[4] “Warren Buffett and Bill Gates agree that the rich should pay higher taxes—here’s what they suggest” https://www.cnbc.com/2019/02/25/warren-buffett-and-bill-gates-the-rich-should-pay-higher-taxes.html
[5] “Tax the wealthy to pay for coronavirus” https://www.bbc.com/news/business-55236851
[6] “UK wealth tax is nothing to worry about – yet…” https://www.wealthadviser.co/2020/12/21/293816/uk-wealth-tax-nothing-worry-about-yet#:~:text=The%20report%20proposes%20a%20one,individual’s%20wealth%2C%20and%20taxed%20accordingly.
[7] Matematikçi Pisagor’un 2 bin 500 yıl önce icat ettiği ters çan biçimindeki bu kupanın altı delik olmasına rağmen içindeki dökülmez. Ne zaman ki kupaya doldurulan sıvı, kupanın sınır çizgisini aşarsa o zaman içindekiler son damlasına kadar akıp gider.